2018-11-07 - Rozliczanie godzin ponadwymiarowych

Określenie „godziny ponadwymiarowe” sugeruje, że termin ten pozostaje w związku z czasem pracy nauczyciela, że jest to czas, który wykracza poza pewien ustalony wymiar – normę czasu pracy. I tak też jest w istocie, jednakże termin ten odnosi się nie do ogólnej normy czasu pracy n)auczyciela, ale do wymiaru tej pracy, która jest kwintesencją pracy w zawodzie, realizacją podstawowego zadania nauczyciela, czyli dydaktyki, opieki i wychowania. Tak też zresztą przewidują to przepisy Karty Nauczyciela, formułując legalne definicje godziny ponadwymiarowej i godziny doraźnego zastępstwa, gdzie w jednym i drugim przypadku mamy przydzielone nauczycielowi godziny zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych.

Przydzielenie godzin ponadwymiarowych – zgodnie z art. 35 ust. 1 Karty Nauczyciela – może nastąpić w szczególnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu nauczania. Określenie „szczególne wypadki” jest klauzulą generalną, w Karcie Nauczyciela nie znajdziemy więc wyjaśnienia, jakie sytuacje objęte są tym sformułowaniem, jakie kwalifikują się do uznania za szczególny wypadek. Niezależnie jednak od braku precyzji ustawodawcy wydaje się, że ustanowił on ogólną dyrektywę dotyczą zarządzania zasobem pedagogicznym. Dyrektor planując pracę szkoły na kolejny rok szkolny i odnosząc potrzeby wynikające z konieczności realizacji programu i przewidywanej siatki godzin do posiadanego zasobu osobowego może przewidywać pokrycie tych potrzeb. W przypadku braku kadry przy uwzględnieniu obowiązkowego pensum poszczególnych nauczycieli dyrektor zdecydować powinien czy zwiększa zatrudnienie i tym samym godziny bez przydziału obejmą nowi nauczyciele czy też godziny te będą rozdysponowane pomiędzy zatrudnionych już nauczycieli poprzez zwiększenie rozmiaru obciążenia ich pracą dydaktyczną, opiekuńczą i wychowawczą. Warto zauważyć, ze nauczycielska pragmatyka nie wskazuje, które z rozwiązań ma pierwszeństwo, jest to w gestii zarządzającego czyli dyrektora z wyjątkiem sytuacji, gdy wśród kadry są nauczyciele, którym uprzednio ograniczono wymiar zatrudnienia. Zauważmy bowiem, że Karta Nauczyciela zastrzega, że w razie powstania możliwości podjęcia przez nauczyciela, któremu ograniczono wymiar zatrudnienia, pracy w wymiarze wyższym niż wynikający z tego ograniczenia, w tej samej szkole, na tym samym lub za zgodą nauczyciela na innym stanowisku, pod warunkiem posiadania przez nauczyciela wymaganych kwalifikacji, dyrektor szkoły ma obowiązek w pierwszej kolejności zwiększyć wymiar zatrudnienia tego nauczyciela (art. 22 ust. 2b Karty Nauczyciela).

Przydzielenie godziny doraźnego zastępstwa jest z kolei sposobem rozwiązania problemu, który pojawia się niespodziewanie w związku z koniecznością zastąpienia nauczyciela, który z przyczyn niezaplanowanych, często nagłych jest nieobecny i nie może realizować przydzielonych mu w arkuszu organizacji i planie godzin a konieczne jest przecież zapewnienie opieki uczniom (wychowankom). Opiekę tę może zapewnić nauczyciel, który w danym tygodniu pracy szkoły realizuje obowiązującego pensum a tym samym przydzielona mu godzina zajęć w zastępstwie oznacza pracę ponad ten obowiązkowy wymiar pensum.

Można więc powiedzieć, że od  godziny doraźnego zastępstwa godzinę ponadwymiarową odróżnia to, że godzina doraźnego zastępstwa nie jest przydzielana w sytuacji konieczności zastąpienia przejściowo nieobecnego nauczyciela, ale jest godziną przydzielaną nauczycielowi w dłuższym okresie, zwykle na cały semestr lub rok szkolny, w związku z brakiem „pokrycia etatowego” dla określonych zajęć dydaktycznych, opiekuńczych lub wychowawczych, przewidzianych planem nauczania. Zatem godziny doraźnych zastępstw od godzin ponadwymiarowych w ustawowym wąskim znaczeniu różnią się przede wszystkim horyzontem planowania. Ponadto realizacja godzin ponadwymiarowych ma zapewnić realizację programu nauczania, a więc przede wszystkim realizację misji edukacyjnej, podczas gdy doraźne zastępstwo ma na celu zapewnienie opieki, czyli przede wszystkim zapewnienie bezpiecznego pobytu uczniów w szkole (patrz przykłady 1 i 2)

Godziny ponadwymiarowe, jak również godziny doraźnego zastępstwa mogą być przydzielane wyłącznie nauczycielom. Dodatkowo w przypadku godzin ponadwymiarowych ustawodawca zastrzega, że godziny te przydzielane są nauczycielom zgodnie z ich specjalnością, co oznacza, że nauczyciel, który ma je realizować musi spełniać wymagane kwalifikacji.

Wymóg przydzielania godzin zgodnie ze specjalnością nauczyciela nie ma natomiast zastosowania do godzin doraźnych zastępstw, co z kolei zrozumiałe jest z uwagi na to, że w przypadku nagłej konieczności zorganizowania zastępstwa dyrektor może nie mieć możliwości powierzenia zajęć osobie, która ma kwalifikacje do realizacji godzin zgodnie z programem. Ponadto sam cel, jakim jest zapewnienie opieki uczniom da się osiągnąć przydzielając pracę dowolnemu nauczycielowi (patrz przykład 3.)

Ponadto godzin ponadwymiarowych nie można przydzielić:

• nauczycielowi, któremu na podstawie art. 42a Karty Nauczyciela obniżono obowiązkowy tygodniowy wymiar godzin zajęć, a więc w przypadkach określonych przez organ prowadzący (ale nie dotyczy to zniżek dla nauczycieli pełniących funkcje kierownicze, bo te ustala się na innej podstawie prawnej) oraz w przypadku nauczycieli niepełnosprawnych zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, dla którego obniżono maksymalny tygodniowy wymiar czasu pracy i wymiar zajęć – zakaz dotyczy zarówno godzin ponadwymiarowych jak i godzin doraźnych zastępstw (z wyjątkiem przypadku, gdy nauczyciel ma zgodę lekarza ma pracę w pełnym wymiarze – patrz przykład 4).
• nauczycielowi, który realizuje tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć zgodnie z art. 42 ust. 4a Karty Nauczyciela (wymiar wynikający ze zwiększonego pensum), przy czym nauczycielowi temu nie można przydzielić godzin ponadwymiarowych można natomiast przydzielać godziny doraźnych zastępstw.

Z kolei bez zgody nauczyciela godzin ponadwymiarowych nie można przydzielić, gdy:

• nauczyciel jest w ciąży,
• nauczyciel wychowuje dziecko do lat 4,
• nauczyciel jest w trakcie odbywania stażu,
• dyrektor chce przydzielić godziny w wymiarze większym niż ¼ tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć.

Warto wspomnieć jeszcze o pewnym ograniczeniu możliwości przydzielania godzin ponadwymiarowych ze względów organizacyjnych. Otóż nauczyciel może mieć przydzielone godziny ponadwymiarowe wyłącznie w tej szkole (placówce), w której pracuje. Zasada ta nabiera szczególnego znaczenia w przypadku nauczycieli pracujących w zespole szkół (placówek). Jak wynika bowiem z art. 14 ust. 2 Karty Nauczyciela w przypadku zatrudnienia w zespole szkół (placówek) akt mianowania i umowa o pracę powinny określać także typy (rodzaje) szkół w zespole, w których pracuje nauczyciel (patrz przykład 5.)

Szczególnym przypadkiem przydzielenia godzin ponadwymiarowych jest przydzielenie godzin ponadwymiarowych w wyniku przeliczenia tzw. pensum łączonego. Otóż nauczycielom realizującym w ramach stosunku pracy obowiązki określone dla stanowisk o różnym tygodniowym obowiązkowym wymiarze godzin zajęć tygodniowy obowiązkowy wymiar godzin zajęć ustala się jako iloraz łącznej liczby realizowanych godzin i sumy części etatów realizowanych w ramach poszczególnych tygodniowych wymiarów godzin zajęć, przy czym wynik zaokrągla się do pełnych godzin w ten sposób, że czas zajęć do pół godziny pomija się, a powyżej pół godziny liczy się za pełną godzinę. Godziny wyliczone ponad ten wymiar stanowią godziny ponadwymiarowe (art. 42 ust. 5c Karty Nauczyciela) – patrz przykład 6.

Przydzielenie godzin ponadwymiarowych dla nauczyciela w wyniku przeliczenia pensum łączonego odbywa się wedle takich samych reguł jak następuje przydzielenie godzin ponadwymiarowych dla nauczyciela realizującego pensum dla jednego stanowiska, obowiązują więc te same ograniczenia.

Przydzielenie godzin ponadwymiarowych, z wyjątkiem przypadków, gdy wymagana jest zgoda nauczyciela jest czynnością jednostronną dokonywaną przez dyrektora szkoły działającego w imieniu pracodawcy czyli szkoły. Analogicznie też zdjęcie z nauczyciela obowiązku realizacji godzin ponadwymiarowych jest także czynnością jednostronną, przy czym jest tak nawet w przypadku, gdy przydzielenie godzin wymagało zgody nauczyciela. Cofnięcie przydziału godzin ponadwymiarowych z punktu widzenia prawa pracy nie jest zmianą warunków pracy, która wymagałaby stosowania konstrukcji wypowiedzenia zmieniającego. Zdjęcie z nauczyciela obowiązku realizacji godzin ponadwymiarowych następuje więc zwykłym pismem dyrektora szkoły (patrz przykład 7).

Karta Nauczyciela ustanawia maksymalny limit obciążenia nauczyciela dodatkową pracą dydaktyczną, przy czym z brzmienia art. 35 ust. 1 Karty Nauczyciela wynika, że ustalony w tym przepisie limit odnosi się wyłącznie do godzin ponadwymiarowych w ścisłym, ustawowym tego określenia znaczeniu. Limit ten wynosi 1/2 tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć, ale należy pamiętać o tym, co już powiedziane zostało wcześniej, że przydzielenie nauczycielowi godzin ponadwymiarowych powyżej ¼ tygodniowego pensum wymaga zgody nauczyciela. Limit godzin ponadwymiarowych, jakie realizować może konkretny nauczyciel zależy zatem od wymiaru obowiązkowego tygodniowego pensum tego nauczyciela.

W przypadku godzin doraźnych zastępstw formalnie nie został określony maksymalny limit ich przydzielania, dyrektor szkoły - przydzielając te godziny – powinien zważać na to, jak bardzo dany nauczyciel obciążony jest pracą dydaktyczną (jaki ma wymiar pensum oraz wymiar ewentualnych godzin ponadwymiarowych) oraz uwzględnić ogólną normę czasu pracy, nie zapominając też o innych niż dydaktyka zadaniach nauczyciela.

Nie ulega wątpliwości, że przydzielając godziny ponadwymiarowe w ścisłym znaczeniu ustawowym dyrektor winien kierować się specjalnością nauczycieli a tym samym możliwością realizowania przez konkretnego nauczyciela danych zajęć w kontekście obowiązku realizacji podstawy programowej. Zatem wybierając spośród nauczycieli, których możliwość realizacji godzin ponadwymiarowych nie została ustawowo wyłączona, dyrektor powinien w pierwszej kolejności przydzielić godziny temu nauczycielowi, który uczy już danego przedmiotu w szkole, w dalszej kolejności powinien skorzystać z możliwości dociążenia pracą dydaktyczną nauczyciela, który nie realizuje zajęć z danego przedmiotu, ale ma kwalifikacje do ich prowadzenia. Kryterium fachowości nie jest jednak jedyną wytyczną.

Biorąc pod uwagę, że wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki prac, ekonomicznie najbardziej opłacalne jest przydzielanie godzin ponadwymiarowych nauczycielom gorzej opłacanym, a więc tym, którzy legitymują się niższymi kwalifikacjami, zwłaszcza niższym stopniem awansu zawodowego. O ile jednak takie rozwiązanie jest korzystne z punktu widzenia interesów finansowych organu prowadzącego, który przekazuje środki na utrzymanie szkoły, o tyle nie jest zgodne z przepisami prawa pracy odnoszącymi się do niedyskryminacji w zatrudnieniu. Zgodnie z art. 183a § 1 Kodeksu pracy pracownicy powinni być równo traktowani w zakresie m.in. warunków zatrudnienia, w szczególności bez względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, religię, narodowość, przekonania polityczne, przynależność związkową, pochodzenie etniczne, wyznanie, orientację seksualną, a także bez względu na zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony albo w pełnym lub w niepełnym wymiarze czasu pracy. Jednocześnie art. 183a § 2 Kodeksu pracy przewiduje, że równe traktowanie w zatrudnieniu oznacza niedyskryminowanie w jakikolwiek sposób, bezpośrednio lub pośrednio, z przyczyn określonych w § 1.

Z powyższego wynika, że nie jest prawidłowe przydzielanie godzin ponadwymiarowych w szkole wyłącznie wybranej grupie nauczycieli, na przykład ze względu na posiadany niższy stopień awansu zawodowego i tym  samym niższy koszt tych godzin dla pracodawcy a pośrednio także dla organu prowadzącego.

Dyrektor powinien unikać także faworyzowania określonych nauczycieli, powinien dążyć do w miarę możliwości równomiernego obciążenia dodatkową pracą dydaktyczną tych nauczycieli, którzy z punktu widzenia formalno-prawnego mogą takie zajęcia realizować (patrz przykład 8.).

Przydzielanie godzin ponadwymiarowych jest niewątpliwie elementem polityki kadrowej realizowanej przez dyrektora, polityka ta nie może jednak prowadzić do naruszenia prawa pracy. W szczególności należy w pierwszej kolejności rozważyć czy w ogóle przydzielenie danych obciążeń dydaktycznych jako godzin ponadwymiarowych jest zasadne czy też nie należałoby wykorzystać godzin bez przydziału do poprawy warunków zatrudnienia nauczycieli, którzy pracują w szkole w niepełnym wymiarze. Oczywiście nie zawsze będzie to możliwe z uwagi na specjalności poszczególnych nauczycieli, niemniej jednak dyrektor powinien taką możliwość sprawdzić.

Zdecydowanie natomiast należy przeciwdziałać sytuacji, gdy w szkole ogranicza się wymiar zatrudnienia poszczególnych nauczycieli albo niektórych wręcz zwalnia z przyczyn organizacyjnych i braku możliwości dalszego zatrudnienia w pełnym wymiarze a następnie przydziela się godziny, dla których nie ma pokrycia etatowego jako ponadwymiarowe innym nauczycielom, choć ci, którym ograniczono wymiar albo których zwolniono mają kwalifikacje do ich realizacji.

Od września 2018 r. - zgodnie z dodanym do art. 42 ust. 6a Karty Nauczyciela dyrektorowi i wicedyrektorowi szkoły oraz innym nauczycielom, o których mowa w ust. 6, korzystającym z obniżonego tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć, nie przydziela się godzin ponadwymiarowych, chyba że jest to konieczne dla zapewnienia realizacji ramowego planu nauczania w jednym oddziale, a za zgodą organu prowadzącego szkołę także gdy jest to konieczne dla zapewnienia realizacji ramowego planu nauczania w więcej niż jednym oddziale.

Z zacytowanej regulacji wynika, że korzystający ze zniżki w pensum dyrektor, wicedyrektor szkoły oraz nauczyciel pełniący inne stanowisko kierownicze w szkole, a także nauczyciel, który obowiązki kierownicze pełni w zastępstwie nauczyciela, któremu powierzono stanowisko kierownicze może mieć przydzielone:

• godziny doraźnych zastępstw,
• godziny ponadwymiarowe, gdy jest to konieczne dla zapewnienia realizacji ramowego planu nauczania w jednym oddziale.

Przydzielenie większej liczby godzin ponadwymiarowych – z zastrzeżeniem rzecz jasna limitów określonych w art. 35 ust. 1 Karty Nauczyciela – jest możliwe, ale wymaga zgody organu prowadzącego (patrz przykład 9).

Praca w godzinach ponadwymiarowych oraz w godzinach doraźnych zastępstw jest odpłatna, wynagrodzenie za te godziny jest składnikiem wynagrodzenia nauczyciela wskazanym w art. 30 ust. 1 pkt 3 Karty Nauczyciela.

Zarówno w przypadku godzin ponadwymiarowych jak i godzin doraźnych zastępstw wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy (art. 35 ust. 3 Karty Nauczyciela).

Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe wypłaca się z dołu na koniec miesiąca albowiem art. 39 ust. 4 Karty Nauczyciela przewiduje, że  składniki wynagrodzenia, których wysokość może być ustalona jedynie na podstawie już wykonanych prac, wypłaca się miesięcznie lub jednorazowo z dołu w ostatnim dniu miesiąca. Jeżeli ostatni dzień miesiąca jest dniem usta

Poważnym problemem praktycznym jest kwestia, czy wynagrodzenie przysługuje za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe.

Przyjmuje się, że nauczycielowi przysługuje wynagrodzenie za niezrealizowane godziny ponadwymiarowe, tylko i wyłączenie wtedy, gdy był gotów do ich wykonywania, a doznał przeszkód z przyczyn dotyczących szkoły (art. 81 § 1 Kodeksu pracy). W konsekwencji przesłanką istnienia prawa do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy jest pozostawanie w gotowości do wykonywania pracy w szkole, przez co należy rozumieć:

• istnienie zamiaru wykonywania pracy,
• istnienie realnej możliwości jej wykonywania,
• uzewnętrznienie woli jej świadczenia,
• pozostawanie w dyspozycji pracodawcy przez cały czas niemożności wykonywania pracy – z reguły w szkole lub w innym miejscu wyznaczonym przez dyrektora.

Z uwagi na to, że wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw jest składnikiem wynagrodzenia nauczyciela (art. 30 ust. 1 pkt 3 Karty Nauczyciela) ma ono wpływ także na ustalanie pochodnych od wynagrodzenia.

Wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw uwzględnia się w wynagrodzeniu nauczyciela za urlop wypoczynkowy (§ 1 ust. 1 pkt 3 rozporządzenia MEN z 26 czerwca 2001 r.). Wynagrodzenie to oblicza się dla potrzeb ustalenia wynagrodzenia urlopowego mnożąc przeciętną miesięczną liczbę godzin z okresu miesięcy danego roku szkolnego poprzedzających miesiąc rozpoczęcia urlopu, a jeżeli okres zatrudnienia jest krótszy od roku szkolnego - z tego okresu, przez godzinową stawkę wynagrodzenia przysługującą w miesiącu wykorzystywania urlopu (§ 4 rozporządzenia MEN z 26 czerwca 2001 r.).

Obok godzin ponadwymiarowych i godzin doraźnych zastępstw nauczycielska pragmatyka przewiduje również możliwość realizowania przez nauczycieli zajęć bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz w ramach programów finansowanych ze środków pochodzących z budżetu Unii Europejskiej (art. 35a ust. 1 Karty Nauczyciela). Zajęcia te nie są wliczane do tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych, prowadzonych bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz (art. 35a ust. 3 Karty Nauczyciela), co oznacza, że ich realizacja także powoduje zwiększenie obciążeń dydaktycznych nauczyciela bez przekroczenia ogólnej normy czasu pracy. Dodatkowo ustawodawca przewidział, że realizacja tych zajęć odbywa się za zgodą nauczyciela. Powoduje to, że zajęcia realizowane w ramach programów finansowanych z UE zbliżone są do godzin ponadwymiarowych. Zajęcia te nie odpowiadają jednak definicji godzin ponadwymiarowych ani godzin doraźnych zastępstw, co oznacza że nie można ich utożsamiać z godzinami ponadwymiarowymi nawet w szerokim znaczeniu.

To wyraźne odróżnienie ma szczególne znaczenie dla kwestii płacowych albowiem zgodnie z art. 35a ust. 1 Karty Nauczyciela nauczycielowi za prowadzenie tych zajęć przysługuje wynagrodzenie za  każdą godzinę prowadzenia tych zajęć przysługuje wynagrodzenie w wysokości ustalonej w sposób określony  jak dla godzin ponadwymiarowych i godzin doraźnych zastępstw. Sformułowanie „w wysokości ustalonej w sposób” należy traktować wyłącznie jako odesłanie do regulacji określającej metodę wyliczenia wynagrodzenia za godziny ponadwymiarowe i godziny doraźnych zastępstw, nie ma natomiast powodów do uznania, że wynagrodzenie za realizację zajęć w ramach programów finansowanych ze środków z UE jest wynagrodzeniem za godziny ponadwymiarowe. Oznacza to, że wynagrodzenie za te godziny nie jest składnikiem wynagrodzenia urlopowego (§ 1 rozporządzenia MEN z 26 czerwca 2001 r.) a także ustalanego na tych samych zasadach ekwiwalentu za urlop. W konsekwencji wynagrodzenie za zajęcia z projektów UE nie uwzględnia się w podstawie wymiaru nagrody jubileuszowej, odprawy emerytalno-rentowej czy trzynastki.